6 Điều 134 Quốc triều hình luật (Bộ luật Hồng Đức, thế kỷ XV thời Lê Thánh Tông) có quy định: “Nếu trả chậm chưa đến ba tháng thì không bắt tội; nếu quá ba tháng thì tùy số tiền mà đánh phạt roi”. Như vậy, thay vì trừng phạt ngay khi đến hạn trả nợ mà không trả được, luật xưa cho phép khất hạn, tức là chấp nhận sự tồn tại của rủi ro, khó khăn trong làm ăn - vay mượn, từ đó mở ra cơ hội cho con nợ có thể phục hồi, trả nợ, thay vì triệt đường sống. Nếu trả chậm quá ba tháng thì không mặc định là tội, mà còn tùy thuộc vào số tiền nợ; điều này cho thấy yếu tố định lượng được xem xét để xác định mức độ nguy hại. Tư tưởng này rất gần với tư duy pháp luật hiện đại: Không hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế; chỉ khi nào hành vi có yếu tố gian dối, chiếm đoạt và gây hậu quả nghiêm trọng thì mới xử lý hình sự. Bản chất của kinh doanh là chấp nhận rủi ro. Doanh nhân đưa ra quyết định đầu tư, mua bán, tài chính dựa trên phân tích thị trường nhưng không ai có thể đảm bảo mọi phương án đều thành công. Phá sản, thất bại, thua lỗ là một phần của môi trường kinh doanh lành mạnh, nếu không có yếu tố gian lận thì không thể lấy kết quả lỗ để làm căn cứ khép tội. Việc bắt giam một người chỉ vì không trả nợ đúng hạn mà không có yếu tố gian lận hay chiếm đoạt sẽ làm méo mó chức năng của pháp luật hình sự, biến công cụ bảo vệ trật tự xã hội thành công cụ cưỡng ép trong quan hệ dân sự. Một nền kinh tế mà ở đó doanh nhân lo sợ bị hình sự hóa khi gặp rủi ro thì sẽ không thể khuyến khích đổi mới, sáng tạo và dám đầu tư dài hạn. An toàn pháp lý là một điều kiện căn bản cho phát triển kinh tế tư nhân. Nếu một sự thất bại, chậm trả, hay rủi ro tài chính nào đó cũng có thể khiến họ bị bắt giam thì hệ quả là kinh tế tư nhân không phát triển, người dân giảm niềm tin vào pháp luật, gia tăng lạm dụng hình sự như công cụ cưỡng chế… Ngược lại, nếu hệ thống pháp luật dân sự có cơ chế cưỡng chế thi hành án dân sự đủ mạnh như có thông tin tài sản minh bạch, chế tài cưỡng chế hợp lý, truy vết tài sản hiệu quả thì không cần dùng đến biện pháp chế tài hình sự mà vẫn có thể bảo vệ quyền của chủ nợ; đồng thời khuyến khích người gặp khó khăn chủ động thương lượng, hòa giải thay vì lẩn trốn. Pháp luật phải giữ cho quyền lực nhà nước không xâm phạm đời sống dân sự thuần túy. Việc hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế sẽ khiến pháp luật mất đi tính minh bạch. Người dân, doanh nghiệp không dám vay vốn, đầu tư hoặc không dám chấp nhận rủi ro kinh doanh. Đây là rào cản lớn đối với chính sách thúc đẩy khu vực kinh tế tư nhân trở thành động lực quan trọng của nền kinh tế. Đồng thời còn làm gia tăng chi phí xã hội và hành chính: Lạm dụng biện pháp chế tài hình sự dẫn đến tắc nghẽn tư pháp, làm gia tăng chi phí quản lý nhà nước, gây quá tải cho hệ thống tố tụng, trong khi hiệu quả thu hồi tài sản không cao. Việc hình sự hóa rủi ro dân sự, kinh doanh thương Pháp luật & cuộc sống - Thứ Tư 4-6-2025 giữ vững kỷ cương pháp luật, xử lý kịp thời, nghiêm khắc hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Thực tế có sự lẫn lộn giữa dấu hiệu vi phạm dân sự, kinh tế, hành chính với dấu hiệu vi phạm hình sự. Chẳng hạn, BLDS 2015 quy định rằng “khi một bên tham gia giao dịch dân sự do bị lừa dối hoặc bị đe dọa, cưỡng ép thì có quyền yêu cầu tòa án tuyên bố giao dịch dân sự đó là vô hiệu”. Lừa dối trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc của người thứ ba nhằm làm cho bên kia hiểu sai lệch về chủ thể, tính chất của đối tượng hoặc nội dung của giao dịch dân sự nên đã xác lập giao dịch đó. Đe dọa, cưỡng ép trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc người thứ ba làm cho bên kia buộc phải thực hiện giao dịch dân sự nhằm tránh thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của mình hoặc của người thân thích của mình. Và người bị nhầm lẫn, bị lừa dối, bị đe dọa, cưỡng ép có quyền yêu cầu tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu theo quy định tại Điều 127 BLDS 2015. Điều đó có nghĩa là lừa dối trong dân sự không nhất thiết phải xử LUẬT SƯ TRƯƠNG THANH ĐỨC, Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam Tình trạng hình sự hóa các vi phạm trong lĩnh vực dân sự, kinh tế, hành chính không phải là vấn đề mới. Minh định lại yếu tố “lừa dối” trong các quan hệ Có tình trạng hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế là bởi ranh giới giữa vi phạm dân sự, kinh tế, hành chính với vi phạm hình sự ngày càng phức tạp, đan xen, chồng lấn, khó phân biệt tách bạch và khó xử lý; nhất là trong bối cảnh đòi hỏi phải lý về hành vi lừa đảo hay lừa dối trong BLHS. Pháp luật chồng chéo, nhiều cách hiểu khác nhau Pháp luật hiện nay chưa thật sự tạo ra được chuẩn mực rõ ràng và cách hiểu thống nhất, đúng đắn. Hệ thống luật phải được sửa đổi theo hướng minh bạch, chỉ có một cách hiểu; phải bảo đảm nhận thức và áp dụng đúng pháp luật, mang lại công lý và sự công bằng đối với doanh nghiệp. Việc hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế sẽ tạo rào cản lớn đối với chính sách thúc đẩy khu vực kinh tế tư nhân phát triển. Ảnh: QUANG HUY Mở ra cơ hội cho con nợ có thể phục hồi, trả nợ, thay Nếu con nợ có thiện chí, từng trả nợ, có tài sản bị thu giữ hoặc phá sản do rủi ro thì cần xử lý qua cơ chế dân sự, thương mại hoặc phá sản. phapluat@phapluattp.vn Chìa khóa hữu hiệu để tối đa hình sự hóa Cần ưu tiên cho doanh nghiệp khắc phục sai phạm, hạn chế xử lý hình sự; khi buộc phải xử lý hình sự thì nên ưu tiên việc phạt tiền và giảm áp dụng hình phạt tù. “Không hình sự hóa quan hệ kinh tế, dân sự” - nhìn từ Nghị quyết 66 và 68 - Bài 3 TS Đinh Thế Hiển.
RkJQdWJsaXNoZXIy Mjg2ODExMg==