CHỦNHẬT 20-3-2016
5
HỒSƠ TƯ LIỆU
PHẠMTRƯỜNGGIANG
X
ungquanhcuộcsống
sôiđộngcủaSàiGòn,
ẩn nấp trong những
con phố cổ kính là
ngôi nhà thờ của
cộng đồng người Hoa. Kiến trúc
nhữngngôi nhà thờnàymangmột
nét riêngbiệt, là sựgiao thoagiữa
kiến trúcCônggiáovớingườiHoa
vàViệt Nam.
Nhàchùagiúp tiền
xây... nhà thờ
Năm 1866, thống đốc NamKỳ
lúcđó làĐôđốcLagrandièrekhi đi
quangôinhà thờđầu tiêncủangười
HoaởChợLớn thấyquánhỏvàcũ
kỹdocải tạo từnhàbình thườngnên
đãlệnhchoSởCôngtrìnhcôngcộng
dùngngânquỹSàiGònxâymộtnhà
thờmớilớnhơngầnđóởđườngCây
Mai (nay là trụ sởbáo
SGGP
).
Trongmấy chục năm phát triển,
sốgiáodânHoavàViệt ởđây luôn
biếnđộng.Thôngthườngkhilễbằng
tiếngLatinhxong,giáodânngườiHoa
đọc kinh tiếngHoaởnhà thờ, giáo
dânViệt đọc kinh tiếngViệt ở nhà
hội, rồi đến lúc giáodânViệt đông
hơnnênvàođọckinh trongnhà thờ,
giáodânHoa rađọckinhởnhàhội.
Nhận thấysựbất tiệnvềmặtngôn
ngữnày,đồngthờithấygiáodânHoa
suygiảmnênnăm1898,Giámmục
Dépierre đã cử linhmụcPhanxicô
XaviêPierred’Assou(têntheophiên
âmQuanThoại làĐàmÁTố, hay
TamAssou, còngọi tắt làchaTam)
vốn giỏi tiếngHoa, vào vùngChợ
Lớn khôi phục lại và xâymột nhà
thờmớidành riêngchongườiHoa.
Cha Tam đã tìm được một khu
vườn dừa rộng 3 ha rất đẹpở ngay
trungtâmChợLớn,địathếđẹpnhưng
gặpkhókhăn là đất nàydo10Hoa
kiềuhùn lạimua làmnhàhộiđểnghỉ
ngơi, giải trí… và bỏ hoang đã 20
năm,nếumua thìphảicóchữkýcủa
cả 10người,mà họđi làm ănkhắp
nơi, cóngười về lạiTrungQuốc, có
ngườiquaSingapore…ChaTamđã
cốgắngliênlạcđượcvớichínngười,
cònngườicuốicùngkhôngthểtìmra.
Maymắnlàcảchínngườiđềukhẳng
địnhvớichaTamlàngườikiacóthểđã
chếtnênmấtliênlạc,cảchínngườisẽ
đứngrađảmbảovàchịutráchnhiệm
nếungườikia trởvề.
Đất mua được nhưng không có
tiềnxâynhà thờ, do lượnggiáodân
Hoakiềuquáít,chaTamđivậnđộng
nhiềugiađìnhngườiHoakháckhông
theođạo,songvẫnchưađượcnhiều.
Cuối cùngchaTamđãđimột nước
cờ táobạo,đó làchađếngặpnhững
ngườitrụtrì,đứngđầucủatoànbộ32
ngôichùavàmiếucủangườiHoa tại
ChợLớn lúcđóđểđềnghị họgiúp
đỡ, với lýdoduynhất:Phậtgiáovà
Khổnggiáocóchỗđứngquámạnh
rồi,giờnêngiúpđỡchongườiCông
giáophát triển.Thậtbấtngờkhicha
Tamnhậnđượcsựđồngý, người ta
đã trích tiềnbá tánhquyêngópxây
chùa, tô tượng, đúc chuông… để
giúpchaTamxâynhà thờ.
TriếthọcTrungHoa
hòaquyện trong
kiến trúcphươngTây
Nhà thờ được xây lấy tên là
PhanxicôXaviê do cửhành lễ đặt
viênđáđầu tiênvàongày lễ thánh
Phanxicô Xaviê 3-12-1900. Tuy
nhiên,dochaTamđãgầnnhư“nhẵn
mặt”vớiHoakiềuChợLớn trong
thời gian ông đi vận động quyên
gópxâynhà thờnênkhôngchỉgiáo
dân mà người bình thường cũng
vẫngọiđây lànhà thờChaTamdù
đếnnayhơn100năm, trên sổ sách
giấy tờcũngnhưbảng tênnhà thờ
vẫnkhông thayđổi như lúckhánh
thành là nhà thờPhanxicôXaviê.
Năm1934 chaTamqua đời, thi
hàiđượcchônngaycạnhcửachính
nhà thờ.
Việcxâydựngnhà thờđượcgiao
cho cha phó xứ làGioanBaotixita
HuỳnhTịnhHướng.ChínhchaHướng
làngườitựnghiêncứuvàthiếtkếnhà
thờchứkhông thuêkiến trúcsưnào.
Nhà thờđượcxâydựng theophong
cáchGothicnhưngdodànhchongười
Hoa nên chaHướng đã lồng ghép
nhiềuyếu tốvănhóaTrungHoavào.
Đầu tiên,ngaykhibướcvào,cổng
nhà thờ thiếtkế theokiểu tamquan,
tênnhà thờviếtbằngchữHán,mái
cóđầuđao, ngói âmdươngnhưng
thay vì đặt trang trí trên nóc theo
kiểu lưỡng longchầunguyệt… thì
thánhgiáđượcđặtngaygiữavàcó
hai con cá chépở bên cạnh.
Trênnóc nhà thờgắnhoa sen, ở
cửa ra vào đều có liễn và viết chữ
Hán.Tronggiáođường cóbốn cột
chínhđiệnsơnson theophongcách
kiến trúcTrungQuốc, không có ở
kiến trúcchâuÂu.Giữa tượngChúa
Giêsutrênthậpgiá,haibênlàhaibức
liễn sơn son thếpvàng, cócâuđối:
Ảo thế phù vinh bất túc mãn
nhân nguyện,
Thiênhương vĩnhphúc phương
năng suy thiện tâm.
Tạm dịch ra:
Vinhhoaphùphiếmhưảokhông
làmthỏamãnhammuốnlòngngười,
ƠnđứclâudàithơmthảocủaThiên
Chúamớigiúpsuyngẫmcái thiện.
Rấtnhiềutàiliệungườiviếtđãđọc
trướcđâyvềnhà thờChaTamđều
khôngbiếtđếnmột chi tiếtđắtgiá,
đó là chaHướngđã thiết kế ngoại
thất nhà thờmới nhìn tưởng theo
kiểu kiến trúcTây phương nhưng
ẩn chứa trong đó giá trị triết học
cổTrungHoa:Từ tầngdưới đi lên
tầng trêncóhai hành langhai bên,
tháp giữa vuông vức cửa sổ quay
ra bốn hướng, tầng trên nữa xây
bátgiácvới támcửasổvàmái trên
cùngcũngchia thành támmặtứng
với tám cửa sổ, toàn bộ kiến trúc
này chính là quy tắc ÂmDương
trongKinhDịch:
Támcửa sổvới támmái kết hợp
ra64quẻ trongKinhDịchmàkhông
phải ai cũng nhận ra.
Ởgiữasân,nơitượngĐứcMẹđược
đặttrongmộtlầulụcgiácnênnếunhìn
từxavàkhôngđểýkỹ, người ta có
thểdễ lầm tưởngđó là tượng…Phật
bàQuanÂm.SaulưngtượngĐứcMẹ
làhai bứcphùđiêunhũvàng,mô tả
107 thánh tửđạongườiViệt và110
thánh tửđạongườiHoa.
Linhmục StêphanôHuỳnhTrụ,
ngườiđãgiữchứcvụchánhxứởđây
trongsuốt40nămqua(cònlâuhơncả
chaTam-chỉ36năm),chobiếttrước
đâytượngĐứcMẹđượcđặttronghòn
nonbộởgócsângầnnhà thờ,dokhi
làm lễgiáodânbịchậtchỗnênquyết
địnhphábỏnonbộvàchuyển tượng
raphía trước, xây lớnhơn.
Cha quyết định dùng tượng theo
phong cách châuÂu truyền thống
chứ không dùng tượng theo phong
cáchViệt củaLaVang (mặc áodài)
hayphongcáchTrungQuốc(mặcáo
ngườiHoa)vì trảiquahơn100năm,
đếnnaynhà thờChaTamđãkhông
còndànhriêngchongườiHoanữamà
cảngườiViệt,thậmchícólúcgiáodân
ngườiViệtcònđônghơn theonhững
biếnđộng lịchsửvàxãhộiởquận5.
Nhà thờChaTam cònđược biết
đến lànơimàTổng thốngNgôĐình
Diệmvàem traiNgôĐìnhNhuđã
đếncầunguyệnsaumộtđêmẩnnáu
ởnhà thươnggiaHoakiềuMãHỉ,
trướckhibị lực lượngđảochínhđến
đónđivàsáthại trongxe thiếtgiáp.
Nhà thờĐứcMẹHòa
Bình: Sửa lại từngôi
từđườngcủachúHỏa
Năm1952, cha sởRobertLebat
muốnphụcvụgiáodânngườiHoaở
quậnNhấtnênđã thuêmộtcănnhà
ở đườngNguyễnThái Bình (hiện
nay) để làmnhà nguyện.Giá thuê
và saunàyđếnnăm1958muađứt
luôn đều rất rẻ vì đây vốn là nhà
từ đường của Hoa kiều Hui Bon
Hoa (hay còn gọi là chúHỏa) do
từđường lànơiđặtbàivị, cókhi cả
hài cốt và thờcúngngười chết nên
người kinhdoanhhayđể ởkhông
aimuốn thuê haymua cả.
Ngôi nhàđược tu sửa lại, cóxây
cất thêm phía trên nhưng phần cơ
bản vẫn giữ nguyên căn từ đường
cũ,doxâycấtbằngbê tông theokiểu
cũnênmóngkháyếu,công trình lại
sátđườngchỉ cáchmộtkhoảngsân
nhỏnênmỗikhixe tảichạyquanền
nhàvà các cửađềubị… rung.
Bên trongcòn rấtnhiềukiến trúc
đậm nét văn hóa Hoa, từ các cửa
sổ, bìnhphong…đềugiữnguyên,
trên các bức tường có khá nhiều
hoa văn bằng sành sứ được khảm
chìm trên tường rất quý giá. Linh
mục quản sứThomasHuỳnhBửu
Dư cho biết hai căn nhà hai bên
cũng củagiađình chúHỏamà lúc
đókhôngcó tiềnmua, gầnđâychủ
nhàpháđixâynhàmới,họ thuê thợ
cảchục triệuđồng tiềncôngđểcắt
các tranhkhảm tườngnàychovào
hộpkínhđemđiđâubánkhông rõ.
Đồnội thấtbên trongbằngđồcổ
vẫncònkhánhiềuvìkhibánnhà từ
đường, chủ nhà đề nghị phảimua
lại toànbộđồnội thấtvàsắpxếpsử
dụnggầnnhưcũ, khôngđược thay
đổi nhiều. Trải qua nhiềunăm, đồ
nội thất bị hư hỏng, mất mát khá
nhiều nhưng nhìn chung nhà thờ
ĐứcMẹHòaBìnhvẫngiữđượcnét
đặc biệt khác lạ so với bất kỳ nhà
thờ nào khác ở Sài Gòn nói riêng
vàViệtNamnói chung,dođược tu
sửa từmột căn từ đường cũ.
Nhà thờ đang xin lại tầng trên
cùng, vốnđượcNhànước sửdụng
làmsáu lớphọcTrườngKhaiMinh.
Trướcđâychỗnàyvốnđểdạygiáo
lý, nói chung yên ổn, khi phục vụ
chogiáodục thìcácemhọcsinhvốn
nghịch ngợm nên hay chạy nhảy,
cười nói ầm ĩ khi giờ chơi hay tan
học, đôi khi đangdiễn ragiờdâng
lễ nên cũng ảnhhưởngkhá nhiều.
ChaDưdựđịnhkhiđược trả lạisẽ
xâymột giếng trời đểmangnguồn
sángchiếuxuống, cònhiệnnaydo
khoảng sân trốnghai bênbị cáchộ
dânxâynhàcao tầngnênbên trong
nhà thờ lúcnàocũng tốimùmịt…
NHÀ THỜCỔ SÀI GÒN - BÀI 3
Những
nhàthờ
đậmchất
ngườiHoa
Người Hoacócộngđồng kháđôngở vùng
ChợLớn tại Sài Gòn.Đãcónhữngnhà thờ
từngđượcdựng lênđểphục vụchocộngđồng
Cônggiáongười Hoa tại Sài Gònmàchúng tôi
muốngiới thiệu, đó lànhà thờChaTam
(25HọcLạc, quận5) vànhà thờĐứcBàHòa
Bình (26ANguyễnThái Bình, quận1).
LinhmụcStêphanôHuỳnhTrụ
, ngườiđãgiữchứcvụchánhxứởđây trongsuốt40nămqua,
còn lâuhơncảchaTam,quyếtđịnhdùng tượngĐứcMẹởbênngoàinhà thờ theophongcách
châuÂu truyền thống.TheochaTrụ, trảiquahơn100năm,đếnnaynhà thờChaTamđãkhông
còndành riêngchongườiHoanữamàcó lúcgiáodânngườiViệtcònđônghơn.
NhàthờChaTamẩnchứatriếthọcTrungHoatrongkiếntrúcphươngTây.
ChínhdiệnnhàthờĐứcMẹHòaBình.
Támcửasổvớitám
máikếthợpra64quẻ
trongKinhDịchmà
khôngphảiaicũng
nhậnra.
