5
Thời sự -
ThứNăm11-7-2024
TS
NGUYỄNTHỊ HẬU
T
rên các số báo trước,
Pháp Luật TP.HCM
đã
thông tin về các vấn đề
liên quan đến sắp xếp 80
phường, xã tại TP.HCM.
Một trong những điều được
nhiều người dân quan tâm
là đặt tên mới cho các đơn
vị hành chính (ĐVHC) được
hình thành sau khi sắp xếp
như thế nào để vừa có ý
nghĩa vừa giữ được hồn cốt
văn hóa và được người dân
đồng tình, ủng hộ.
Bởi thực tế có trường hợp
gặp sự phản ứng với việc đặt
tên ĐVHC mới do mỗi nơi
có một cách làm khác nhau.
Hoặc ghép các địa danh cũ tạo
ra địa danh mới... vô nghĩa;
hoặc sử dụng một địa danh
cũ chung cho địa giới hành
chính mới làm biến mất các
địa danh khác mang tính lịch
sử, gây bức xúc cho cộng đồng
hay đặt ra địa danh mới “vô
hồn” vì không liên quan gì
đến địa danh cũ...
1
. Việc sáp nhập, chia tách
ĐVHC ở nước ta đã trải
qua vài lần. Vào những năm
1960, khi sáp nhập các tỉnh
miền Bắc, quanh Hà Nội có
các tỉnh mang địa danh mới
là Hà Tây, Hà Bắc, NamHà...
Giai đoạn sau năm1975, cả
nước xuất hiện các tỉnh mới
có tên ghép như Bình - Trị
- Thiên, Hà - Nam - Ninh,
Phú - Khánh, hoặc tên mới
như Hoàng Liên Sơn, Bình
Thuận, Tiền Giang, Hậu
Giang... Khi nghiên cứu
lịch sử và các khoa học liên
quan, trong đó có khoa học
quản lý nhà nước, tình trạng
các địa danh hành chính thay
đổi như vậy gây ra không ít
khó khăn.
Từ nhiều năm nay, nhiều
nhà nghiên cứu lịch sử - văn
hóa, nghiên cứu lịch sử hành
chính cũng rất băn khoăn, vì
việc đặt ra những tên gọi,
địa danh mới cần phải vừa
hợp lẽ (mang tính khoa học,
lâu dài) vừa hợp tình (có sự
đồng thuận của cộng đồng),
nhất là đối với sự thay thế
các địa danh có truyền thống
lâu dài, mang yếu tố lịch sử,
văn hóa.
Sự quan tâm của dư luận
xã hội về vấn đề này đều với
mong muốn làm sao có sự
thống nhất cao giữa chính
quyền - người dân, để tên
gọi mới hài hòa các yếu tố
văn hóa - xã hội cũng như
phản ánh được giá trị lịch sử
từ hàng trăm năm, thậm chí
hàng ngàn năm phát triển của
địa phương. Bởi từ địa danh
của các địa phương sẽ phản
ánh lịch sử của cả đất nước.
2
. Khái niệm địa danh hiểu
đơn giản, đó là danh từ
riêng - tên riêng để chỉ một
vùng đất, tên núi sông và
các địa hình khác nhau. Đó
là tên địa phương (làng, xã,
huyện, tỉnh, quận, TP... ),
tên địa điểm, vùng địa lý,
khu vực (nông nghiệp, khu
công nghiệp...), tên các quốc
gia, châu lục, các khu vực tự
nhiên... được ghi lại trên bản
đồ. Có hai loại địa danh phổ
biến là địa danh dân gian và
địa danh hành chính.
Địa danh dân gian thường
là tên gọi nơi chốn, địa hình
cảnh quan tự nhiên ở một
khu vực, vùng miền, một
đất nước. Địa danh dân gian
thường biểu hiện bằng ngôn
ngữ địa phương nên đa dạng,
phản ánh lịch sử và văn hóa
cộng đồng. Địa danh dân
gian tồn tại trong ngôn ngữ,
thói quen sử dụng, ký ức của
cộng đồng.
Địa danh hành chính là
địa danh ghi trên văn bản
do chính quyền nhà nước ở
Trung ương ban hành, được
coi là tên gọi chính thức của
các cấp hành chính như thôn,
làng, xã, huyện, tỉnh, quận,
TP, công trình nhân tạo (như
kênh đào).
Địa danh hành chính phản
ánh lịch sử (thay đổi) địa giới,
có thể sử dụng địa danh dân
gian nhưng phần nhiều là đặt
ra tên gọi mới, có thể thay
đổi theo tổ chức hành chính
hoặc sau những biến cố, sự
kiện lịch sử.
Trên ban đô, đia danh đươc
hiêu la tên cac đôi tương đia
ly thê hiên trên ban đô, cả địa
danh dân gian và địa danh
hành chính. Việc ghi nhận
địa danh trên văn bản hành
chính hay trên bản đồ là việc
“chính thức hóa” tên gọi một
địa điểm, địa phương, khu
vực, vùng miền, các địa hình
tự nhiên hay nhân tạo.
Một trong những đặc điểm
nổi bật của địa danh nước ta
là sự đa dạng về ngôn ngữ,
do đất nước có 54 dân tộc
anh em, có nhiều vùng địa
hình từ núi cao, trung du đến
đồng bằng, ven biển, biển và
hải đảo. Đa dạng theo không
gian (phân bố của các cộng
đồng tộc người) và theo thời
gian (lịch sử thống nhất đất
nước và hình thành các tổ
chức hành chính). Địa danh ở
vùng miền nào thông thường
được đặt bằng ngôn ngữ của
các cộng đồng ở đó.
Tuy nhiên, do nhiều nguyên
nhân lịch sử - xã hội nên ngày
nay địa danh ngày càng phức
tạp về mặt ngôn ngữ. Việc
sử dụng chung một “ngôn
ngữ hành chính” cũng là
yếu tố làm cho địa danh các
vùng miền có nguy cơ biến
đổi theo xu hướng mất dần
phương ngữ.
Như vậy, có thể nhận thấy
địa danh dân gian hay hành
chính đều bắt nguồn từ thực
tiễn và phản ánh đời sống xã
hội - lịch sử - văn hóa. Hệ
thống địa danh của một địa
phương rất quan trọng, có giá
trị để “nhận diện” sự khác biệt,
độc đáo, có trường hợp trở
thành một “thương hiệu” và
đó còn là nguồn vốn xã hội,
tài nguyên văn hóa bản địa.
3
. Chúng ta có thể khảo
sát việc đặt địa danh các
ĐVHC ở Nam Bộ dưới triều
Nguyễn để phần nào rút ra
kinh nghiệm hữu ích.
Năm 2008, khi xuất bản
công trình
“Từ điển địa danh
hành chính Nam Bộ”
, nhà
nghiên cứu Nguyễn Đình
Tư nói rằng có thể coi địa
danh hành chính Nam Bộ
bắt đầu từ năm 1698. Trước
đó, Nam Bộ là vùng đất dân
cư thưa thớt, đất hoang rừng
rậm bao trùm, phần lớn diện
tích chưa được khai khẩn.
Việc cấu tạo địa giới và địa
danh hành chính dưới triều
Nguyễn chủ yếu bằng cách
dùng từ Hán - Việt và áp dụng
các nguyên tắc dựa vào địa
hình thiên nhiên; dựa vào
khu dân cư, nghề nghiệp;
căn cứ vào trình độ văn hóa
cao thấp; căn cứ vào sự đi lại
thuận tiện hay cách trở; theo
đúng nguyên tắc tổ chức hệ
thống hành chính đã có sẵn
từ trước ở miền Trung.
Điều này cũng được phản
ánh qua
“Gia Định thành
thông chí”
của Trịnh Hoài
Đức. Hệ thống địa danh hành
chính và dân gian ghi chép
trong công trình này thật
sự là vốn tư liệu quý giá về
ngôn ngữ, về tự nhiên và đời
sống cộng đồng, về quá trình
thiết lập hành chính vùng đất
Gia Định.
Những công trình lịch sử,
công trình về địa bạ, địa chí
trong thời Nguyễn cho biết
hệ thống địa danh nói chung
và địa danh hành chính thời
Nguyễn được ghi nhận vào
giai đoạn đất nước thống
nhất sau hơn 200 năm chia
cắt Đàng trong, Đàng ngoài.
Quá trình tổ chức lại địa giới,
quy mô hành chính được
triều Nguyễn tiến hành từ từ
để thích hợp với thực tế lịch
sử - xã hội mới.
Việc đặt tên địa danh mới
trên cả nước khi ấy khá khoa
học, nhờ vậy cho đến nay
nhiều địa danh dân gian
vẫn tồn tại, những địa danh
hành chính, nhất là tên các
tỉnh vẫn được sử dụng. Tất
cả đã trở thành ký ức cộng
đồng bền vững, thân thuộc,
một “dấu chỉ” để nhận diện
đặc trưng văn hóa từng địa
phương. Vì vậy, hệ thống địa
danh này rất có giá trị và cần
được tham khảo.
Mặc dù việc sáp nhập giai
đoạn 2019-2021 còn nhiều
vấn đề nhưng theo kế hoạch
trong giai đoạn 2023-2025,
cả nước dự kiến sáp nhập 49
huyện, 1.247 xã, tức là ngần
ấy địa danh có thể phải thay
đổi. Qua đó, dự kiến giảm
13 huyện, 624 xã, tức là có
khoảng ngần ấy địa danh có
thể “biến mất”. Làm cách
nào để có “quỹ địa danh”
đáp ứng nhu cầu đó, lẽ ra
phải là một việc cần được
nghiên cứu và dự kiến từ
nhiều năm trước.
Việc sáp nhập các ĐVHC
cấp huyện, xã hiện nay cần
lường trước những tác động
trong quản lý xã hội và tâm
lý văn hóa cộng đồng. Có thể
cộng đồng dân cư sẽ lưu giữ
trong truyền khẩu, trong ký
ức những địa danh lịch sử đã
thay đổi nhưng sự lưu truyền
ấy không thể lâu dài như hồi
thế kỷ 18, 19 bởi tác động
của xã hội hiện đại.
Xóamột địa danh làmấtmột
di sản văn hóa, đồng nghĩa với
việc mất đi một phần gốc rễ
cội nguồn và gây nên những
tổn thương nhất định đến sự
cố kết cộng đồng dân tộc
trong thời đại toàn cầu hóa
nhanh chóng và mạnh mẽ.•
Những tên mới quá lạ lẫm,
nhiều băn khoăn
Hồi tháng 3, UBND huyện Diên Khánh (Khánh Hòa) có
thông báo kết luận của chủ tịch UBND huyện này về việc
hai xã Diên Đồng và Diên Xuân sau khi sáp nhập sẽ có tên
mới là xã Đồng Xuân. Còn tên gọi thị trấn Diên Khánh khi
trở thành phường sẽ thành phường Phú Thành.
Theo đó, nhiều ý kiến cho rằng tên gọi Đồng Xuân giống
với một tên gọi hành chính của tỉnh Phú Yên. Còn tên gọi
mới của thị trấn Diên Khánh quá lạ lẫmvà không có ý nghĩa
đối với mảnh đất Diên Khánh.
Sau khi lấy ý kiến cử tri, huyện Diên Khánh thống nhất
lầy tên xã là Xuân Đồng, còn tên thị trấn Diên Khánh thì
tiếp tục nghiên cứu.
Hay nhưởNghệAn, người dânhai xãQuỳnhĐôi vàQuỳnh
Hậu cũng bày tỏ băn khoăn, phản đối việc đặt tên cho xã
mới sau khi sáp nhập hai xã này thành Đôi Hậu.
Mỗi địa danh hành chính là
nguồn cội, văn hóa… 1 vùng miền
Việc sáp nhập các đơn vị hành chính cấp huyện, xã hiện nay cần lường trước những tác động trong quản lý
xã hội và tâm lý văn hóa cộng đồng.
Hệ thống địa danh
của một địa phương
có giá trị để “nhận
diện” sự khác biệt,
độc đáo, thậm
chí trở thành một
“thương hiệu” của
văn hóa bản địa.
Người dân quận 8 (TP.HCM) bày tỏ ủng hộ với việc đặt tênmới cho những phường được sáp nhập
là RạchÔng, Hưng Phú và XómCủi. Ảnh: THUẬNVĂN
Trướcđó,việcđổitênthịtrấnDiênKhánh(KhánhHòa)khitrởthành
phườngsẽlàphườngPhúThànhđãnhậnđượcnhiềuýkiếntráichiều.
Ảnh:XUÂNHOÁT
