35
Xuân
Giáp Thìn 2024
V
ào mùa hè 1991, chúng tôi đi tàu biển Peace
Boat của Nhật từ phao số Không ở khu vực
vịnh Gành Rái để theo sông Lòng Tàu vào
TP.HCM. Khi tàu vào cửa sông, mọi người
đều trông thấy những hàng cây trổ bông trắng xóa,
chi chít trên hai hòn Núi Lớn và Núi Nhỏ, thuộc mũi
đất Vũng Tàu.
Ấn tượng
vùng đất cây gòn xưa
Đó chính là cây gòn, làm nên quang cảnh rừng núi
lấp lánh, rạo rực cả một bầu trời. Người đi trên tàu
thuyền, chẳng mấy chốc sau khi qua rừng gòn trên
núi, sẽ nhận ra từ phía chân trời hình ảnh một bến
tàu và một TP nhộn nhịp.
Phải chăng vào thế kỷ 16-17, di dân Việt khi dong
thuyền từ biển vào vùng đất mới lạ cũng
đã trông thấy cảnh sắc rừng gòn và
hình ảnh một cảng thị xuất hiện
sau rừng gòn đầy ấn tượng biểu
cảm như thế?
Và rồi khi vào sâu bên trong,
đặt chân lên vàm Bến Nghé (bờ
sông từ rạch Thị Nghè đến đầu
con kênh Bến Nghé hiện hữu),
di dân Việt còn gặp lại hình
ảnh cây gòn, rừng gòn hoang
sơ ở khắp các gò đất cao.
Chính những cây gòn to khỏe
là nguồn vật liệu trời cho để di
dân Việt mau chóng dựng nhà,
lập xóm và có củi đốt. Dần dà
họ còn học hỏi người dân địa
phương cách sử dụng trái gòn
để làm thuốc, làm bông dệt vải
và nhiều công dụng khác. Cách
khai thác lợi ích của cây gòn
như thế còn tồn tại ở Sài Gòn,
Biên Hòa và một số nơi khác
của miền Đông Nam Bộ cho
đến giữa thế kỷ 20.
Tên Sài Gòn là lời tri ân
Thiên
-
Địa
-
Nhân
Đến nay vẫn có nhiều ý kiến
“giải mã” khác nhau về tên gọi
Sài Gòn. Theo chúng tôi, có thể
có thêm một cách lý giải khác,
chính là địa danh Sài Gòn xuất
phát từ ấn tượng đặc biệt và
tình cảm sâu sắc về vùng đất
mới ven sông biển. Cách đây
400 năm,
cây gòn - rừng gòn -
hàng gòn
không chỉ là hình ảnh
độc đáo mà còn là “ân nhân”
thiên nhiên của thế hệ người
Việt nhập cư trên vùng đất
mới. Để ghi nhớ ấn tượng đầu
tiên, cũng để cảm ơn trời đất
và người dân sở tại, di dân Việt
thuở ấy đã gọi quê hương tân
lập và nơi chốn cưu mang gia
đình họ bằng hai chữ
Sài Gòn
.
Cái tên nôm na ấy đã tồn tại
xuyên thế kỷ, không chỉ vì dễ
gọi, dễ nhớ mà còn vì phản
ánh tâm hồn yêu chuộng thiên
nhiên và nhân văn! Và để tỏ
lòng tri ân, như một nghĩa
cử thường có của người Việt,
tổ tiên người Sài Gòn đã lập
miếu thờ cây gòn đây đó. Một
trong những dấu vết của tín
ngưỡng ấy là miếu thờ hai cây
gòn to khỏe, tồn tại từ lâu trên
đất Thảo Cầm Viên TP.HCM,
bên bờ kênh Thị Nghè.
Không chỉ hai chữ Sài Gòn,
tấm lòng yêu chuộng thiên
nhiên của tổ tiên vùng đô hội
tương lai còn phản ánh trong
hàng loạt địa danh mang tên
cỏ cây, hoa lá. Ngày nay, được
gọi và đọc hai chữ
Sài Gòn
cũng như những địa danh thể
hiện thiên nhiên hồn hậu, hẳn
chúng ta không thể không cảm
phục và trân trọng cách sống
giao hòa với đất trời của các
thế hệ trước.
Sài Gòn
là TP sông nước
Bên cạnh cây lá và đất giồng
- gò cao, chính sông nước,
bao gồm biển, sông, rạch, hồ,
giếng và nước ngầm, cũng như
kênh đào đã làm nên sức sống
và nguồn lợi kinh tế lớn lao
của Sài Gòn. Theo các phát
hiện khảo cổ, đất Sài Gòn
phần cửa biển Cần Giờ có dấu
tích của những làng chài và
cảng thị giao thương từ trước
Công nguyên.
Từ cửa biển Cần Giờ đi vào
vàm Bến Nghé (khu vực bờ
sông dọc đường Tôn Đức
Thắng ngày nay) bằng tàu
thuyền dễ dàng vì dòng sông
sâu rộng, đủ sức đón những
con tàu lớn. Bằng các ngả
đường kênh rạch, từ Sài Gòn
có thể đi đến Tiền Giang -
vùng giàu có lúa gạo, cây trái
và hải sản hoặc ngược lên
Đồng Nai Thượng, nơi dư dả
lâm sản và thú rừng.
Chính nhờ những
đường
nước
nói trên, bao gồm cả
biển lẫn sông và kênh rạch
mà các sắc dân tìm đến tụ
cư ở Sài Gòn không chỉ sống
bằng canh tác hay chài lưới.
Qua nhiều năm tháng, họ
đến đây còn vì mối lợi giao
thương và các nghề thủ công
liên quan đến sông nước (làm
ghe, sửa chữa thuyền bè, đan
lưới, làm mắm và chế biến
thực phẩm…).
Thế mạnh sông nước của
Sài Gòn đã được khắc ghi
trên logo của Tòa thị chính
TP (1870-1950) bằng hình
ảnh chiếc thương thuyền
ba cột buồm và dòng sông
khỏe khoắn - biểu tượng cho
công nghiệp và giao thương.
Cũng trên logo này còn có
hình ảnh hai con cọp vằn hiên
ngang và những cành lá nhiệt
đới. Đó chính là hình ảnh đặc
trưng thể hiện bản sắc - căn
cước lịch sử của Sài Gòn -
một kinh đô lớn mạnh từ đất
rừng và là nơi hội tụ cả sông
biển và các dòng chảy quốc
gia và quốc tế.
Đô thị được
sinh thành từ
nhiều yếu tố
thiên nhiên và
nhân tạo. Trở
lại buổi khai
sinh và lớn dậy
của Sài Gòn
xưa và nay, ta
có thể nhận
ra nhiều điểm
độc đáo về
thiên nhiên và
cách sống
của người xưa.
Phúc Tiến
Bản đồ Taberd 1838, ghi hai địa
danh Sài Gòn, Chợ Lớn và các sông,
rạch xung quanh. Ảnh: Tư liệu
Vàm Bến Nghé nhìn từ bán đảo Thủ Thiêm. Ảnh: Tư liệu
Một Sài Gòn xanh
tươi và khỏe khoắn
từ cội nguồn cây và
nước, không chỉ là gia
sản vật chất quý báu
mà còn là kho báu làm
nên tinh thần dân cư
và vẻ đẹp nhân văn
của TP.HCM ngày
nay. Đó cũng chính là
nguồn tư liệu và cảm
hứng lịch sử cần được
khai thác, nuôi dưỡng
lâu dài cho các dự án
quy hoạch và kinh tế,
nhất là cho giáo dục
và truyền thông!
SÀI GÒN
Cây và Nước
Miếu thờ cây gòn tại Thảo Cầm Viên TP.HCM.
I
11' II,',' ,–
II
I'
I
JI
. -
111,111 11-
118
II
I'
U
111 1
II
I'
I
I
I
II
'"'' Ill
I:
· !
I
II
f'
I I
1//
f
