22
XuânKỷHợi 2019
Cuộc di cư của những người trẻ
ấy đang dần bẻ gãy những kết
nối mỏng manh mà Mekong đã
tạo ra giữa con người một thuở
mưu sinh cùng nhau trên dòng
nước này.
C
uối
tháng
7-2018, tôi về
Trà Vinh, đến
đoạn cuối của
dòng sông Hậu,
đổ ra cửa biển bằng dòng đục
nâu màu phù sa. Ở đó, những
người nông dân không còn
nương tựa vào dòng sông nữa.
Nhà ông Đông nằm ở
huyện Duyên Hải
, gần
một nhà máy nhiệt điện với
mấy cột ống khói hai màu đỏ
trắng đang phả ra khói màu
trắng đục như cột mây. Ông
Đông kể: “Trước đây nhà tui
nuôi tôm, chỉ cần hứng nước
sông vào rồi thay ra. Giờ
không dám dùng nước sông
nữa. Tôm chết hết. Phải nuôi
đóng thôi. Một nửa ao là để
chứa nước. Nửa còn lại nuôi
rồi xả nước qua lại rồi lọc”.
Nước từ nhà máy điện thải
từ cửa sông ra biển không
biết có gì đã làm bọng cá mà
ngư dân vùng này quen đánh
bắt lùi xa tận mấy hải lý. Và
dòng nước sông Hậu - từng
được xem như biểu tượng của
sự trù phú, đã bóp ngạt thở
con tôm, có lúc khiến chúng
cong mình chết trên những
vuông nước mà người nông
dân không hiểu vì sao.
Hàng ngàn nông dân có
thể kể câu chuyện tương tự
như ông Đông trên cõi đồng
bằng đẹp nhất ở miền Tây
Việt Nam. Cái đuôi của con
sông Mekong dài thứ bảy
châu Á, gãy gọn thành chín
cái đuôi nước dài kéo tận ra
Biển Đông. Trên chín dòng
chảy đó là hàng triệu sinh kế,
chọn lựa khác nhau. Những
loài rau lúa hơi khác biệt, cá
nhảy, đồng trũng, nước lên...
và số phận người ở miền Tây
ở đầu thế kỷ 21 này giống
nhau đến ngạt thở bởi sự bứt
rứt và loay hoay không cách
gì yên tâm được trong từng
ánh mắt người tôi gặp.
Đó là con đường ở mé sông
một xóm ở Hồng Ngự, Đồng
Tháp, nơi tôi thức cả đêm
để nghe tiếng xà lan cát nổ
máy, sáng đèn và rồi cả ngày
cà kẹt trên sông. Là đêm tôi
nghe tiếng người đàn bà ôm
đứa cháu nội vào lòng, chìm
giọng nói từ dạo nhà lở, cháu
bà giật mình mỗi khi nghe
tiếng kim loại gì đó nghiến
ken két vào nhau như tôn
cứa vào mình ngôi nhà, uốn
cong, rồi gãy đổ tất cả xuống
bờ nước. Khi đó, bà ôm đứa
cháu chạy ra đường và chỉ kịp
nhìn ngôi nhà của mình tuột
xuống sông.
Khoảng 891 km bờ
sông, biển ở đồng bằng
sông Cửu Long đang tuột
lở mỗi ngày.
Nhà cửa, đất,
ruộng, con đường chìm dần
xuống đáy lòng sông hoặc
bung ra biển.
Đó là bi kịch thực sự của
những người con đã sống
nhiều thế hệ ở Mekong. Họ
lịu địu theo nhau rời bờ nước
đã cuốn ngôi nhà đi, dạt vào
xóm dân cư giữa cù lao để trốn
khỏi nước, để yên tâm không
có thêm lần nào ngôi nhà rùng
mình sụp xuống nữa.
Đó là cuộc di cư mà thế kỷ
này cuốn cả loài người theo,
không loại trừ người ở đồng
bằng, khi thời tiết cực đoan,
đất và nước cuộn mình trong
cơn trả đũa. “Chìm xuống”
có lẽ còn là điều gì đó trừu
tượng với người ở Cửu Long.
Nhưng Tây đô chìm trong
nước sau những cơn mưa giữa
mùa. Cánh đồng ngập mặn
tới mức cây ngả người gục
xuống, chết vì mặn. Những
ngôi nhà sụp lở ngay trên rìa
nước mà người Cửu Long có
khi đã đi qua ba, bốn đời sống
trên mảnh đất đó.
Cuộc di cư rời bỏ dòng
sông dần dần hiện hình. Họ
dời nhà vào 100 m, 200 m,
vào sâu thêm 5-10 km..., rồi
bỏ luôn con nước về Sài Gòn
làm công nhân. Chuyến đi
đó, chưa định được ngày trở
về, đã chia lìa và bẻ gãy tất
cả những cố kết vốn giữ gìn
linh hồn của người bản xứ từ
hàng trăm năm trước. Cuộc
sống xóm làng đầy lễ độ, ơn
nghĩa. Những giao hảo thiện
hòa của xóm làng, người
thân, họ tộc. Ngày lễ hội nào
đó gắn với con nước, với bầy
chim cò bay về, với lúa chín
rạp cánh đồng. Cuộc chia ly
đó đầy cảm xúc, kín đáo, mơ
hồ và rồi đẩy tất cả người ra
đi về phía lạc loài.
Người trai trẻ về Sài Gòn
vùi mình trong những công
xưởng ngoại biên thành phố,
dưới ánh đèn tuýp trắng tù
mù, ngày làm việc 12 giờ và
những đêm ngủ vội không
kịp nhớ ra mình đã được sống
một ngày nào thảnh thơi như
buổi đánh cá về ngước nhìn
sông Tiền loang loáng gió và
nước triều lên vượt mặt.
Những cô gái bất chấp sự
rủi ro của thế giới bên ngoài
giăng mắc, vượt qua định
kiến của chính mình đã rời
bỏ quê hương đến nơi xa lạ
ở Đài Loan, Hàn Quốc để
tìm sinh kế. Cuộc di cư của
những người trẻ ấy đang dần
bẻ gãy những kết nối mỏng
manh giữa Mekong và những
con người một thuở mưu
sinh trên dòng nước này.
Sự đứt gãy chậm chạp.
Rời rạc
. Không ai định rõ
chân dung của những người
rời bỏ.
Nhưng thế kỷ này không
chỉ mang tên của thời tiết
cực đoan, thiên tai không thể
tránh né hay cánh đồng trắng
phớ vì xâm nhập mặn mà còn
mang tên của tham vọng. Con
người - đi
kèm với tham vọng
phát triển - đã phớt lờ sinh
mệnh của chính giống loài
mình để chạy về phía những
nhà máy điện than, những
cánh đồng mở rộng không
biên giới và những họng thủy
điện bất chấp rủi ro vì cơn
khát năng lượng.
Bức tranh phát triển đó
loang lổ trên đồng bằng, làm
dấy lên câu hỏi không ngớt
về đúng và sai. Liệu những
thủy điện đang phá núi, chặn
dòng ở Lào có làm người Lào
bớt nghèo đi không? Liệu
những hồ chứa nước ở miền
Đông Bắc Thái có làm nông
dân Thái lấy được chút nước
Mekong nào để khỏi khát
cháy trong mùa cạn không?
Liệu những kế hoạch xây
kè lấn biển, lập hồ trữ nước
hay khai thác cát xuất khẩu
có làm người đồng bằng
thịnh vượng hơn cái sơ khai
mà họ từng quen trên con
đò suốt mấy trăm năm qua
không? Những câu hỏi đó
trong những hội nghị thượng
đỉnh sông Mekong tôi đã
nghe người ta nói rất nhiều.
Đầy thuyết phục. Đầy con
số. Những thỏa thuận đầy vẻ
chính danh.
Nhưng sau
những ký kết,
những dự án,
những hứa hẹn,
không có gì cản
được cơn hạn
hán năm 2016
quét qua đồng
bằng. Không ai có thể cản
một con đập thủy điện vỡ
tan ở Lào và cuốn mất tích
bao con người. Không ai có
thể cản được trận lũ quét ở
miền Đông Bắc Thái Lan,
nơi những cánh rừng bị quét
sạch để trồng băp, trồng cao
su theo tiếng gọi của những
tập đoàn công nghiệp.
Con người - có thể nhân
danh bất cứ gì - để bóp méo
dòng Mekong đang chảy
qua năm quốc gia. Nhưng
Mekong chứa trong mình
nó câu trả lời khắc nghiệt
và tàn bạo, như tự nhiên từ
hàng triệu năm nay vẫn vậy:
Không đôi co, không trả lời
bằng ngôn từ đầy ngụy biện.
Mekong tạo ra thực tại, nó
bóp méo cái thực tại đã hiện
hữu hàng trăm năm với gần
bảy mươi triệu con người
sống dựa vào dòng sông, khi
phải rùng mình trước biến
đổi khí hậu và thái độ hành
xử của con người.
Không khoan nhượng.
Quyền năng của dòng
sông
- nơi khởi nguồn và kết
thúc của vô vàn sự sống con
người.
Nhưng sự không khoan
nhượng đó ở đồng bằng đang
ngấp ngoải đổ lên vai những
người nông dân đã sống nhiều
đời bên con nước đó. Sự loay
hoay của họ như câu trả lời
lúng búng đáp lại những phản
ứng mà dòng sông xảy ra ở
thời đại này. Sự loay hoay
của họ như một người chèo
đò theo một miệng sông ra
cửa biển. Gió lên ngùn ngụt.
Mưa đổ xuống. Người chèo
đò không nhìn thấy đích đến.
Nhưng một
mực nhấn
mái chèo về
trước.
Khi rời
khỏi vuông
tôm
nhà
ông Đông,
tôi tự hỏi về
những người tị nạn thời tiết.
Họ là ai? Họ có chèo thuyền
ra biển khơi, hay chìm vào
công xưởng ở Sài Gòn, hay
mất hút cuối chân trời ngoài
xứ sở xa lạ? Điều xa lạ đó,
người Cửu Long chưa quen
gọi tên. Nhưng chứng kiến
những vỉa đất lở xuống cù lao
ở Hồng Ngự, An Giang, tôi
nhìn thấy cả vùng đất đang
lở dần những cố kết văn hóa,
tinh thần, thân hữu. Họ lở đi
như phù sa.
Mỏng manh và tan biến.•
Sinhmệnh
của
Cái đuôi của con
sông Mekong dài
thứ bảy châu Á gãy
gọn thành chín cái
đuôi nước dài kéo
tận ra Biển Đông.
Trên chín dòng chảy
đó là hàng triệu sinh
kế, chọn lựa khác
nhau…
KHẢI ĐƠN
d
ò
n
g
s
ô
n
g
