29
XuânKỷHợi 2019
chiều, bóng tối, không thèm
đợi hoàng hôn, sụp xuống rất
nhanh. Phố lúc ấy hầu hết là
những xóm nhà cấp bôn, nhà
sàn lội ra giữa kinh rạch... Sông
khi ấy hầu hết là đen thui, nước
đặc quánh mùi hôi lưu cữu
hàng chục năm... Trên kinh
rạch Sài Gòn từ lâu đã ít ghe tàu
thông thương, chỉ vài đoạn có
cảnh “trên bến dưới thuyền”
vào những ngày giáp Tết.
Nhưng khoảng mươi năm
gần đây cảnh quan này đã có
nhiều thay đổi.
Bắt đầu từ việc mở đại lộ Võ
Văn Kiệt từ quận Một đến Nhà
Bè, Bình Chánh. Rồi rạch Bến
Nghé, kinh Tẻ kinh Đôi vào
Chợ Lớn, đến lưu vực Nhiêu
Lộc, Thị Nghè, Lò Gốm...
được nạo vét, kè bờ gọn gàng
thì “xóm nhà mái tôn vách ván”
trên sông rạch đã lần lượt biến
mất. Con đường mới thành
hình hai bên bờ làm lộ diện
những ngôi nhà nhếch nhác,
xấu xí. Nhưng chỉ một thời
gian ngắn, chúng được sửa sang
hay xây mới rất nhanh. Những
con hẻm ngoằn ngoèo cũng
mở rộng hơn, tráng xi-măng
sạch sẽ. Phố ven sông ngày nào
giờ trở thành phố thị với những
ngôi nhà mặt tiền đẹp đẽ, hàng
quán khang trang.
Và sông, nước đã trong hơn,
hầu như không còn nặng mùi
dù trong ngày nước ròng nắng
gắt. Người ta đã có thể thả cá
xuống kinh rạch, đã dự kiến
có tàu du lịch xuôi ngược.
Hai bên bờ bây giờ là thảm
cỏ vườn hoa, đường đi bộ
và hàng cây xanh... Phố của
sông, sông của phố bên nhau
như một đôi bạn thân.
Sông và phố nương náu
hồn nhau
Sài Gòn từ khi hình thành
đô thị thì “sông của phố” là
đường giao thông trong nội
đô và ra ngoại tỉnh. Từ đường
thủy, tính chất giao thương
của Sài Gòn đã phát triển.
Không phải tự nhiên mà cùng
với việc xây thành Gia Định,
chúa Nguyễn Ánh đã dựng
Xưởng Thủy nơi rạch Thị
Nghè gặp sông Sài Gòn, sau
này là công xưởng Ba Son nổi
tiếng. Từ Xưởng Thủy nghề
đóng tàu của người Việt Nam
đã trở thành một ngành công
nghiệp, nhất là từ cuối thế
kỷ 19 khi kỹ thuật đóng và
sửa chữa tàu của phương Tây
được ứng dụng tại đây.
Nơi ngã ba sông Sài Gòn tách
một dòng là rạch Bến Nghé
đi vô Chợ Lớn có cột cờ Thủ
Ngữ làm tín hiệu cho tàu ra vào
cảng, có bến Nhà Rồng trước
là trụ sở của một công ty tàu
biển... Dọc rạch Bến Nghé tiếp
đến kinh Tàu Hu, rồi kinh Tẻ,
kinh Đôi hồi đó đất đai rộng rãi,
cặp sát bờ sông phía quận Tư,
quận Tám còn là vùng đất khá
trũng và hoang sơ. Từ đó dần
mọc lên hệ thống bến bãi, nhà
máy xay xát lúa gạo, nhà máy
sản xuất rượu, nước ngọt, thuốc
lá, xà bông... Có thể nói sự kết
hợp giữa “phố và sông” ở Sài
Gòn từ cuối thế kỷ 19 làm nên
những khu công nghiệp và cảng
thị. Tại đây tiếp nhận nông sản
từ miền Tây lên, xuất cảng lúa
gạo, hàng hóa ra nước ngoài.
Tại đây có một số chợ đầu mối
mua bán hàng hóa sỉ, lẻ cho
cả Sài Gòn, Chợ Lớn, xuống
miền Tây, ra miền Đông, miền
Trung...
Ven sông về phía quận Một,
quận Năm, quận Sáu là phố thị.
Có nhà máy đèn Chợ Quán và
những dãy nhà một trệt một
lầu san sát mặt tiền buôn bán
sầm uất. Xưa “trên bến dưới
thuyền” chủ yếu phía bên này
(bên kia nhà máy thì tàu lớn,
xà lan), từ rằm tháng Chạp đến
ngày 30 Tết ghe chở cây kiểng
bông chưng, dưa hấu, trái cây
các loại, cả ghe chở than đước
ông lò đất, ghe chiếu “Cà Mau”
về đậu kín bến sông, ván bắc
liền ghe nọ qua ghe kia, trên bờ
hình thành chợ Tết.
Sông ở giữa chia đôi hai nửa
thành phố, nhưng bên này bên
kia liên kết với nhau bởi cùng
tính chất kinh tế thương mại,
có lẽ tính chất này bắt đầu từ
ngôi chợ đầu tiên của thành Gia
Định nằm ở bến sông Sài Gòn
(khu vực chợ Cũ ngày nay): chợ
Bến Thành. Sài Gòn được hình
thành từ những dòng sông của
phố và phát triển nhờ những
đường phố của sông. Bản sắc
Sài Gòn cũng là ở đó. Sông rạch
và hệ thống cảng thị là yếu tố
địa-kinh tế giúp Sài Gòn phát
triển nhanh chóng, một thời
từng là trung tâm của khu vực
Đông Nam Á.
Và sợ mai sau phố xa lạ
với sông
Giờ đây, khi thành phố mở
rộng nhiều hơn trước, sông Sài
Gòn vẫn chia thành phố làm
hai nửa: bên quận Một, quận
Ba, quận Năm… là trung tâm
đô thị cũ, nơi chứa đựng nhiều
di tích lịch sử của 320 năm Sài
Gòn kể từ năm 1698. Bên kia
là quận Bảy, quận Hai, quận
Chín, quận Thủ Đức là vùng
đô thị hóa nhanh chóng, hiện
đại như Phú Mỹ Hưng, bán
đảo Kim Cương… Xa hơn là
đô thị biển Cần Giờ đang thay
đổi từng ngày. Một khúc uốn
quanh của sông Sài Gòn ôm
trọn bán đảo Thủ Thiêm, nơi
mà theo quy hoạch sẽ là một
thành phố mới.
Khu vực cảng lâu đời như
Ba Son, Tân Cảng, Khánh
Hội ven sông Sài Gòn… đã
di dời vì không còn phù hợp
trong một thành phố ngày
càng mở rộng. Lẽ ra ven sông
phải là công viên, cây xanh,
bến du thuyền hay đơn giản
chỉ là thảm cỏ, vườn hoa,
quán cà phê… để người dân
có thể thoải mái đến đây nghỉ
ngơi và ngắm nhìn dòng sông,
con kinh ngày hai lần nước lớn
nước ròng, để hít thở ngọn
gió trong lành mang theo hơi
biển, để những dòng sông vẫn
gắn bó với đường phố như
trăm năm nay. Thế nhưng ở
đó các dự án nhà cao tầng cứ
mọc lên dày đặc, che bờ sông,
chắn gió biển, chặn tầm nhìn
xa của thành phố. Cứ như thế
liệu có lúc nào đó những khối
bê tông kính thép sừng sững
hai bên bờ sẽ biến sông Sài
Gòn thành một dòng kênh cô
đơn, không còn phố, không
còn đường làm bè bạn?
Là một thành phố gần biển và
đang phát triển ra phía biển, sông
Sài Gòn, rạch Bến Nghé… cần
được coi là mặt tiền của thành
phố. Mặt tiền khang trang, đẹp
đẽ, hiện đại, tốt thôi. Nhưng
mặt tiền còn là dấu chỉ để nhận
dạng ngôi nhà, nhận diện chủ
nhân. Hãy đừng để “bản sắc
Sài Gòn” biến thành hàng rào
bê tông cứng đờ, vô hồn, xa
lạ với dòng sông mềm mại và
luôn tràn đầy gió biển, xa lạ với
những con phố thân thiện luôn
tràn đầy sức sống.•
Liệu có lúc nào đó những khối bê tông
kính thép sừng sững hai bên bờ
sẽ biến sông Sài Gòn
thành một dòng kênh cô đơn, không còn phố,
không còn đường làm bè bạn?
c
ủ
a
p
h
ố
