XuânQuýMão
35
NguyễnThế Thanh
G
iật cả mình
khi tưởng
tượng một
ngày nào đó
bỗng dưng
Sài Gòn chẳng còn con
hẻm nào, như kiểu cắt bỏ
một phần hồn vía của đô
thị gần 200 năm kể từ khi
người Pháp quy hoạch Sài
Gòn và xây dựng những
con phố đầu tiên…
Nếu nói hẻm phố là một
phần hữu cơ của cơ thể
đô thị thì đó cũng chính
là phần rất quan trọng mà
công việc thiết kế ý tưởng
đô thị không thể bỏ qua,
bởi đó là không gian văn
hóa đặc trưng của đô thị
Việt Nam. Hẻm - như là
cái còn lại của văn hóa làng
xã trong lòng đô thị. Đặc
điểm của không gian này
là nhỏ hẹp, ngoằn ngoèo,
ngoắt ngoéo, không có lề
đường, vừa gần gũi vừa bí
ẩn - một thứ văn hóa được
nhiều thế hệ trú ngụ tạo
thành: Nhà ở thế nào, đi lại
thế nào, sinh nhai ra sao,
từ vùng, miền nào tới, tín
ngưỡng gì…
Sài Gòn vẫn còn đó các
không gian sống hẹp, sống
chậm của những con hẻm
đang dần văn minh hơn
nhưng không đánh mất nét
độc đáo của đời sống hẻm
đã định hình từ gần trăm
năm, thậm chí lâu hơn nữa.
Thật may là dù cho vòng
xoáy hoành tráng hóa phố
phường đã làm biến dạng
vài di sản quý giá của Sài
Gòn, đã xóa đi vài địa chỉ
từng có dấu ấn văn hóa thì
vẫn còn những ngóc ngách
dễ thương, độc đáo đáng
để người yêu Sài Gòn tìm
hiểu và lui tới…
Hẻm cụt
41 đường Phạm
Ngọc Thạch, quận 3 dài
chưa tới 50 m, rộng đủ cho
một xe hơi nhỏ ra vô. Một
bên là tường, một bên là
vài ngôi biệt thự hai tầng
xinh xắn, thân thiện. Mở
ra lối đi của hẻm là những
ô cửa sổ không khung sắt
và những bậc thang thấp
dẫn vào nhà. Quán ăn vài
bàn bên trong yên ắng.
Cà phê ngoài trời trong
ngách nhỏ, hờ hững chừng
hai, ba bàn lấp ló sau tán
cây xanh. Ăn và uống, dù
ngon nhưng hình như chỉ
là phụ, rất phụ. Cái chính
bao trùm nơi đây là sự yên
tịnh, đi rất nhẹ, nói rất khẽ.
Chủ muốn thế và khách
càng muốn thế khi tìm đến
đây...
(Ảnh 1 và 2)
Hẻm có chức năng kết nối
hai con đường như hẻm 339
đường Lê Văn Sỹ, quận 3
không quá dài, không quá
hẹp, không ngoằn ngoèo.
Gần 200 căn nhà phố đâu
mặt vào nhau, xe hơi, xe
máy thường xuyên ra vô
nhưng hiếm khi tắc đường.
Hẻm chủ yếu làm vai trò kết
nối cho hai con đường Lê
Văn Sỹ và Hoàng Sa, cư dân
phần lớn là viên chức nên
trong hẻm hầu như không
có hàng quán, ngoại trừ vài
tiệm tạp hóa nhỏ.
Hẻm luôn sạch sẽ
và khá yên tĩnh.
Một công nương
nhà Nguyễn - thi sĩ
Tôn Nữ Hỉ Khương
sinh thời từng ngụ
tại 339/10 trong
hẻm này. Vị trí
trang trọng nhất
trong căn nhà nhỏ
này đặt bàn thờ
Vua Gia Long -
người sáng lập nhà
Nguyễn, triều đại
phong kiến cuối
Trường Tiểu học Bạch
Đằng và chùa Thích Ca;
rồi lại một ngách nữa (cư
dân đa phần là hộ nghèo,
mưu sinh hầu hết bằng
công việc phi chính thức),
ngách này nhỏ hẹp hơn,
ngoắt ngoéo hơn dẫn ra
đường Hồ Biểu Chánh,
theo đó mà đi tới các
đường Trần Hữu Trang,
Nguyễn Đình Chính…
Một lối hẻm kỳ bí và thú
vị.
(Ảnh 4 và 5)
Chưa hết, còn những
loại hẻm “độc, lạ” khác:
Hẻm chỉ vừa cho một
người đi xe máy
như hẻm
726 đường Nguyễn Trãi,
phường 11, quận 5; hẻm
343 đường Phan Văn Trị,
phường 12, quận 5;
hẻm
tuổi đời suýt soát trăm
năm
như hẻm 24 đường
Thủ Khoa Huân, quận 1:
Có hộ đến bốn đời cư ngụ,
nhiều nhà diện tích vỏn
vẹn 3 m
2
, nhà rộng nhất 23
m
2
… Hẻm
vừa ngắn vừa
hẹp
như hẻm 59 đường
Nguyễn Du, quận 1 mà
cũng duy trì được một dịch
vụ chăm sóc thú cưng sạch
sẽ khá đắt khách…
Nhắc đến hẻm Sài Gòn
không chỉ là nhắc đến một
không gian định cư lâu đời
của thị dân, hình thành sau
khi người Pháp quy hoạch
đô thị này từ năm 1865 và
cùng ở Việt Nam.
(Ảnh 3)
Trong những
hẻm có cấu
trúc lạ và phức tạp
có thể
kể đến hẻm 400 đường Lê
Văn Sỹ, quận 3. Ở đầu hẻm
này, thay vào khoảng trời
bên trên như các hẻm khác
lại là lầu 1 của một dãy nhà
phố mặt chính ngoảnh ra
đường Lê Văn Sỹ, nhác
nhìn không ai nghĩ đó là
hẻm. Bên trong hẻm là một
đoạn dài chưa tới 100 m,
hai xe hơi bảy chỗ có thể
tránh nhau nếu không có
xe máy đậu, nhà cửa khang
trang, có vài quán nhỏ bán
cà phê và thức ăn, có cả các
tiệm bán quần áo, túi xách
thời trang…
Sau đoạn dài khá rộng
đó là một ngách dẫn sang
hẻm 386, nơi có gần trăm
hộ dân bậc trung lưu, có
làm những đường phố đầu
tiên vào năm 1870. Đó còn
là trách nhiệm bảo tồn một
giá trị phi vật thể trong đó:
Ký ức cuộc đời của những
con người.
Trong ký ức ấy, những
nghề nghiệp mưu sinh
lương thiện lâu đời, cách
ứng xử dung dị, nghĩa tình
của người sống trong hẻm
luôn là những điểm sáng
ấm áp cần giữ lại. Những
tối tăm, thô kệch có thể
xóa bỏ, đổi thay bằng cách
chiếu sáng, giữ sạch và cải
thiện hài hòa không gian
riêng và chung, bằng ý
thức an ninh trật tự, ý thức
thẩm mỹ… Như cách Sài
Gòn hôm nay đang phấn
đấu xây dựng các khu dân
cư sạch đẹp (KDCSĐ):
500 KDCSĐ vào cuối năm
2022, 1.000 KDCSĐ vào
năm 2023, 1.500 KDCSĐ
vào năm 2024. Đã bắt đầu
xuất hiện những con hẻm
sạch, xanh và an toàn như
thế, gần nhất là quận 3:
Hẻm 629 đường Nguyễn
Đình Chiểu, hẻm 153
đường Nguyễn Thị Minh
Khai, hẻm 80 đường Cao
Thắng.
(Ảnh 5)
Và như thế, bên cạnh
các tòa chung cư cao tầng,
bên cạnh những con phố,
những ngôi biệt thự sang
trọng, Sài Gòn làm sao có
thể thiếu hẻm - không gian
sống hồn quê nơi phố thị,
nhà sát nhà, ai cũng biết ai,
gần gũi, quen thuộc
và ngày càng trở nên
đáng sống…
•
BÊN CẠNH CÁC
TÒA CHUNG
CƯ CAO TẦNG,
NHỮNG DÃY PHỐ
SANG TRỌNG, SÀI
GÒN CÒN CÓ
NHỮNG CON HẺM
- MỘT KHÔNG
GIAN SỐNG RẶT
HỒN QUÊ…
TRONG KÝ ỨC NHIỀU
NGƯỜI, NHỮNG NGHỀ
NGHIỆP MƯU SINH
LƯƠNG THIỆN LÂU ĐỜI,
CÁCH ỨNG XỬ DUNG
DỊ, NGHĨA TÌNH CỦA
NGƯỜI SỐNG TRONG
HẺM LUÔN LÀ NHỮNG
ĐIỂM SÁNG ẤM ÁP CẦN
GIỮ LẠI.
